آقایِ راسل!

نوآوریهایش در منطق و ریاضی به‎کنار، حتّی شاید بتوان نقدهایِ کوبنده‎اش را بر ایده‎آلیسم بریتانیایی نادید گرفت—هرچند که فراموش نباید کرد که نقدهایِ همو باعث شد چندین دهه در بریتانیا کَسی از هگل و ایده‎آلیسم چندان سخنی نگوید—، نوشتنِ کتابِ پرینکیپیا ماتیماتیکا با همکاریِ دوستش آلفرد نورث وایتهد[=هووایتهد] را نیز اگر نادیده بگیریم(میتوان نادیده گرفت؟!)، امّا نمی‎توانیم تَک مقالتِ فلسفی-منطقی‎اش را نادیده گرفت. یکی از گوهرهایِ درخشان فلسفه‎یِ تحلیلی.

  1905 تنها 33 سال داشت، مقاله‎یِ 15 صفحه‎ای(1) که در مَجله‎یِ مایند منتشر کرد، به گواهی گواهان و رایمندانِ فلسفه‎یِ تحلیلی، متنفّذترین مقاله‎یِ سده‎یِ بیستم است. این نفوذ را نه فقط میتوان با میزان ارجاعاتی که به آن داده‎اند سنجید، بلکه با بحث و فحصی که از روزِ انتشارش و بخصوص از نیمه‎یِ دُوُمِ سده‎یِ بیستم تا به امروز برانگیخته نیز میتوان دریافت. در اهمیّت این مقاله همان بَس که 45 سال هیچ نقدی برآن نوشته نشد!(یا نتوانستند بنویسند). در فلسفه‎یِ تحلیلی کمتر نظر و نوشتاری بوده، که بعد از انتشار بلافاصله با إِستدلالها و مثالهای نقضی و ...، مورد نقد قرار نگرفته باشد(این نکته تا آنجا اهمیّت یافته—یعنی نقد—که در فلسفه‎یِ تحلیلی کمتر کَسی شَجاعت آنرا داشته که بگوید میتوان نظامی فلسفی ساخت). شاید ستایشِ فرنک رَمْزی—که خود نبوغی رَشک‎برانگیز داشت—ازین مقالتِ راسل کافی باشد: ”سرمشقِ[=پارادیمِ] فلسفه“. همچنان زوایایِ تازه‎ای درباره‎یِ اهمیّت این مقاله کشف میشود: باش تا صُبح دولت‎ات بدمد!

در عظمتِ زبان‎آوری‎ و ذوقِ هنری‎اش، همین بَس که نوبلِ ادبیّات 1950 را ازآن خود کرد. وقتی از نیمه‏ یِ عُمر گذشت، چندان به کارهایِ منطقی-فلسفی نپرداخت، علّتش آن بود که به‎نظر لُرد راسل، جوانهایِ بااستعداد و پُرتوانی به میدان آمده‎اند و چندان نیازی به حضور چُنویی نیست. امّا مهمتر، شَجاعتِ انسانی و انساندوستی‎اش بود. در شَجاعتِ انسانی و مَدَنی‎اش همین بَسْ که بخاطر اعتراض به سلاحهایِ اتمی در پیرسالی به‎زندان رفت. در یکی از آخِرین مصاحبه‎هایِ تلویزیونی‎اش نیز بر اهمیّتِ عقلانیّت و عشق برایِ تمام انسانها تأکید کرده بود. میراثِ منطقی-فلسفی‎یِ او و نیز میراثِ او در ریاضیّات، و اندیشه‎یِ سیاسی و اخلاقِ انسانی اش هنوز زنده است. مهمتر به‎نظرم: عُمق و بصیرتهای فلسفی اوست—بخصوص در ”دربابِ دلالت“—، و دو دیگر: بینش و شَجاعت انساندوستانه‎یِ اوست. میراثی که مرزی نمیشناسد.  

دُوُمِ فوریه «چهل و هفتمین» سالمْرگِ برتراند آرثور ؤیلیام راسل. 

.............
(1) توضیح: در نشر نَخُستِ این مطلب به اشتباه نوشته بودم "14" صفحه(تنبلی کردم و کوتاهی و به مقاله رجوع نکردم). دکتر کاوه لاجوردی کامنت نوشتند و متذکّر شدند که مقاله "15" صفحه بوده است. بعد از آن متن را اصلاح کردم. از ایشان صمیمانه ممنونم.